*Video oyunlarında AFK (Away From Keyboard) ekrana ara veren oyuncunun yanıt vermede geç kalabileceğini diğer oyunculara bildirmesi için kullanılır.
Çocukları ekran başına bağlayan çevrimiçi oyunlar Çin’in internet endüstrisindeki en canlı ve karlı sektörlerinden biri olarak betimlenirken, Çinli oyun şirketleri çevrimiçi görevler (“quest”), savaşlar ve maceralarda yer alabilmek için ödeme yapan oyunculardan milyarlarca dolar gelir elde ediyor. Dünyanın en büyük video oyunu pazarı Çin’deki yetkililer, çok uzun zamandır gençlerin oyun ve internet bağımlılığı hususunda endişe duyarak “oyun oynama sorunu” (“gaming disorder”) olanlar için terapi klinikleri kuruyorlar[1]. Son dönemlerde de Çin lideri Xi Jinping’in kültürel uygunluk talepleri doğrultusunda oyun şirketlerine karşı artan baskısı dikkat çekiyor[2]. Çin’de oldukça popüler bir oyun olan Honor of Kings’in sahibi Tencent, 2017’de ebeveynlerin ve öğretmenlerin çocukların bağımlı hale geldiğine dair şikayetlerine karşılık, bazı genç kullanıcıları için oyun süresini sınırlayacağını söylemişti[3].
Her ne kadar çevrimiçi oyunların ekranda geçirilen süreyi artırdığı yadsınamaz bir gerçek olsa da ekran bağımlılığına sebep olan tek tetikleyici çevrimiçi oyunlar değil. Oyun dışı amaçlarla da kullanılan mobil cihazlarda geçirilen süre de ekran bağımlılığının bir başka görünümü. Bu kapsamda Fransa Eğitim Bakanı Jean-Michel Blanquer devletin çocukları normalin üzerindeki cep telefonu kullanımından korumadaki rolünden ve Fransa’nın okullarda cep telefonu kullanımını yasaklayan yasasından bahsederken şu ifadeleri kullanıyor: “Biliyoruz ki hayatımızda bir ekran bağımlılığı olgusu var, cep telefonunun kötü kullanımı olgusu… Asıl rolümüz çocukları ve gençleri korumak. Bu eğitimin temel bir rolüdür ve bu yasa buna izin vermektedir”[4].
Gelin bu yazımızda çocukların artan ekran bağımlılığına yönelik olarak dünyada nasıl kurallar getiriliyor ve bu kurallar nasıl hayata geçiriliyor sorularına ışık tutalım.
Ekran Bağımlılığı Nasıl Tespit Ediliyor?
OECD’nin verilerine göre 2011’den bu yana, akıllı telefon sahibi 12-15 yaşındaki çocukların sayısı %50’den fazla arttı[5]. Çin hükümeti de çevrimiçi bir soru-cevap oturumunda, ebeveynlerin, gençler ve çocuklar arasındaki oyun bağımlılığının normal hayatlarına, zihinsel ve fiziksel sağlıklarına ciddi şekilde zarar verdiğini bildirdiklerini ifade etmiş, artan miyop oranları da 2018’de bir endişe kaynağı olarak gösterilmişti[6]. Çin hükümeti verilerine göre, Çinli çocuk yaştakilerin yaklaşık %62,5’i sıklıkla çevrimiçi oyun ve reşit olmayan mobil oyun kullanıcılarının %13,2’si hafta içi günde iki saatten fazla mobil oyun oynuyor[7].
Sorunu Önlemeye Yönelik Getirilen Kurallar
Çin Hükümeti 30 Ağustos 2021 günü yayınladığı kurallar çerçevesinde çocukların ve gençlerin okul günlerinde çevrimiçi oyun oynamalarını yasaklamış ve çevrimiçi oyun saatlerini hafta sonu ve genel tatil akşamları günde bir saat ile sınırlamıştır[8]. 2019 yılından beri var olan kurallar, hükümetin okul çağındaki çocuklar arasında büyüyen bir çevrimiçi oyun bağımlılığını hedef alıyor. 2021’de alınan karar ile önceki kurallar daha da katı hale getirildi. Eski kurallarda 18 yaşın altındaki oyuncular için hafta içi 90 dakika ve hafta sonları günde üç saat olacak şekilde sınırlamalar bulunuyordu. Çin hükümeti 2019 yılında aldığı kararlar doğrultusunda, reşit olmayanların sanal oyunlara her ay ne kadar harcayabileceklerini, yaşa bağlı olarak 28 ile 57 ABD doları arasında değişen tutarlarla sınırlamıştı[9]. Reşit olmayanların oyuna giriş yaparken gerçek isimlerini ve kimlik numaralarını kullanmaları istenmiş ve bu doğrultuda Tencent ve NetEase gibi şirketler reşit olmayanları tespit edebilmek için sistemler kurmuştu[10].
Fransa Eylül 2018 itibari ile, özel ihtiyaçları olan çocuklar için olası pedagojik istisnalar saklı kalmak kaydıyla, okul sınırları içinde telefon kullanımını yasakladı[11].
Batı Japonya’daki yerel bir meclis de Mart 2020’de, ekran süresinin günde bir saatle sınırlandırılmasını önererek, gençler arasında internet ve video oyunu bağımlılığını azaltmayı amaçlayan ülkenin ilk kararnamesini onayladı[12]. Kararname, herhangi bir yaptırım mekanizmasına sahip olmamasına rağmen, ebeveynler için aşırı kuralcı olduğu ileri sürülerek tartışma ortamı yaratmıştır.
Güney Kore oluşturduğu “shutdown” kapatma sistemi ve “selective” kapatma sistemi ile 16 yaşın altındaki çocukların gece saat 00:00 ile sabah 06:00 arasında oyun oynamasını yasaklıyor.
Bağlayıcı iç hukuk düzenlemelerinin yanı sıra, bu aşamada dijital ortamın çocuklar üzerindeki etkilerine ilişkin hukuki düzenleme yapma gayesinde olan ülkeler için yol gösterici niteliği olan Dijital Ortamdaki Çocuklara İlişkin OECD Tavsiye Kararı’na (“OECD Recommendation on Children in the Digital Environment”) değinmekte fayda var. Her ne kadar dijital ortam, çocuklara eğitim, yaratıcılık ve sosyal etkileşim için yeni fırsatlar sunuyorsa da aynı zamanda siber zorbalık, şantaj ve özel hayatın gizliliği de dahil olmak üzere ciddi riskleri de beraberinde getiriyor. Bu kapsamda dijital esneklik (“digital resilience”) özellikle Covid-19 pandemisiyle beraber eğitimlerine uzun bir süre ekran başında devam etmek zorunda kalan 21. yüzyıl çocukları için önemli bir beceridir. Bu becerinin gelişmesine katkı sağlayan etkin unsurlar arasında pasif internet kullanımı yerine aktif internet kullanımının teşvik edilmesi, okul müfredatında e-güvenlik ile öğretmen ve velilerin Bilgi ve İletişim Teknolojisi desteği yer alıyor[13]. Dijital Ortamdaki Çocuklara İlişkin OECD Tavsiye Kararı, çocukların çevrimiçi riskler ile dijital dünyanın sağladığı fırsatlar arasında bir denge kurmalarına yardımcı olmayı amaçlıyor. OECD çocuklar için güvenli ve faydalı bir dijital ortamın teşvikine yönelik ilkeleri ve kapsayıcı politika tavsiyelerini ortaya koyarak bu konudaki uluslararası iş birliğinin önemini vurgulamaktadır[14].
Peki Kurallar Nasıl Uygulanıyor?
Çin hükümeti, oyun şirketlerinin ilgili kısıtlamaları uyguladığından emin olmak için denetimler yapıyor[15]. Bu kapsamda Çinli yetkililer, 2020 yılında 10.000’den fazla oyunu incelemiş, kuralları ihlal eden şirketleri cezalandırdı. 2021 düzenlemeleri sonrasında kuralları ihlal eden oyun şirketlerine verilen cezaların ağırlaşması da söz konusu. Temmuz 2021’de Tencent, oyuncuların yetişkin olup olmadıklarını doğrulamak için mobil cihazlarında yüz tanıma taraması yapma zorunluluğu getirmiş[16], en son yayınladığı finansal açıklamalarında, 2021’in ikinci çeyreğinde 16 yaşın altındaki oyuncuların elde edilen brüt gelirlerinin sadece yüzde 2,6’sını oluşturduğunu ifade etmiştir.
Çin Eğitim Bakanlığı Nisan 2021’de çevrimiçi oyun şirketlerinden, küçüklerin okul günlerinde akşam saat 10’dan itibaren oyun oynamalarını engellemeleri gerektiğini belirtti[17]. Aynı doğrultuda Çin hükümeti 2021 düzenlemeleri ile çevrimiçi oyun şirketlerinden gerçek ad doğrulama sistemlerinin devrede olduğundan emin olmalarını istemiştir. Nihayetinde, bütün oyunların Ulusal Basın ve Yayın İdaresi (“The National Press and Publication Administration, “NPPA”) tarafından kurulan bir bağımlılık önleme sistemine bağlanması tasarlanmıştır[18].
Fransa’daki telefon yasağına ilişkin olarak da okul öncesi ve ortaokul çocukları için geçerli olan yasağın nasıl uygulanacağını belirlemek her okulun kendi yöntemlerine bırakılıyor. Örneğin, bazı okullarda öğretmenler telefon kullanımı tespit ederse ya da telefon zil sesi duyarsa, o telefona gün sonuna kadar ya da tüm hafta boyunca, sonrasında okul müdüründen alınmak üzere, el koyuyor. Liselerde ise telefon kullanımıyla ilgili kurallar okul yönetimine bırakılmıştır.
Türkiye Ekran Bağımlılığı Hususunda Neler Yapıyor?
Her ne kadar ekran bağımlılığı Türkiye’de herhangi bir mevzuatta düzenlenme alanı bulmamışsa da yüksek farkındalık düzeyinde çalışmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Yeşilay resmi internet sitesinde teknoloji bağımlılığı için ayrı bir başlık oluşturmuş ve Dünya Sağlık Örgütü’nün verileri kapsamında bilgilendirmelerde bulunmakta[19]. Ayrıca bu kapsamda uzaktan eğitim, eğitim ve öğretimde teknoloji kullanımı ve oyun temelli öğrenme üzerine akademik çalışmaları ile öne çıkan Doç. Dr. Yavuz Samur’dan bahsetmemiz gerekir. Uğur Games[20] şirketinin ortağı olan sayın Samur, çocuklar için eğitsel oyunlar tasarlayıp geliştirerek bunlara akademik çalışmalarında da yer veriyor[21].
Bu farkındalık düzeyi hukuki anlamda bir Meclis Araştırma Komisyonu (Bilişim Teknolojileri Bağımlılığını Araştırma Komisyonu, “Komisyon”) ile destekleniyor. Komisyon, bilişim teknolojileri bağımlılığının etkilerinin incelenerek olası zararların bertaraf edilmesi ve bu teknolojilerin kontrollü kullanımının sağlanması için yapılması gerekenlerin saptanması amacıyla kuruldu[22]. Komisyon’un amacı, 9 Ekim 2019 tarihinde gerçekleşen 10’uncu toplantısında Komisyon Başkanı Nabi Avcı tarafından şu şekilde aktarılıyor:
“…Komisyon özellikle gençlerimiz, çocuklarımız, sadece onlar değil, emeklilerimiz, yaşlılarımız da böyle yeni bir bağımlılık türüyle malul, böyle bir tehdit altındalar. Biz de Komisyon olarak bu tehdidi göğüslemek için, bu tehdidi bertaraf etmek için veya bu tehdidi bertaraf etmek için çalışan kurumlarımıza yardım etmek için neler yapabiliriz, yasal olarak ne eksiğimiz var -bizim gücümüz veya etkimiz ancak yasal alanda yapılacak düzenlemelere yeter- yürütmeye yapacağımız yasal düzenlemelerle nasıl katkıda bulunabiliriz, bu mücadeleye nasıl katkı sağlarız; derdimiz bu.”
Komisyon Mayıs 2020’de yayınladığı raporunda[23], özellikle çocukların ve gençlerin teknoloji bağımlılığından uzaklaştırılmaları için yasama organının neler yapabileceği konusunda somut önerilere yer veriyor. Raporda bilgisayar oyunları bağımlılığının çocukların yalnız zihinsel sağlıklarını değil, bedensel sağlıklarını da tehdit ettiğine ve özellikle oyun üreticisi firmalar, platformlar ve kuruluşlarla ilgili yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi gerektiğine dikkat çekiliyor. Komisyon, toplantılarında diğer ülkelerin aldığı tedbirleri de değerlendirmiş hatta yazımızın başında bahsettiğimiz Çin’de uygulanan terapi klinikleri, tedavilerin askerî eğitim şeklinde yapılması ve ailelerin başka şansları kalmadığı için bütün teknoloji araçlarından yoksun bu tür merkezlere başvurmaları sebebiyle eleştirilmiştir[24].
Raporun değerlendirildiği TBMM Genel Kurulu oturumunda CHP Grubu adına konuşan İzmir Milletvekili Kamil Okyay Sındır, bilişim teknolojileri bağımlılığıyla ilgili tedbirlerin sıralandığı raporun 2021 yılı bütçesinde yeri olmadığını, bütçede yeri olmayan bir önerinin ve uygulamanın da başarı şansı olmayacağını vurgulamıştır[25]. Bu doğrultuda ekran bağımlılığı her ne kadar yasama organının birkaç yıl öncesine kadar gündeminde olsa da konunun güncelliğini yitirdiğini anlıyoruz. Ne var ki, hem dünyadaki hem de ülkemizdeki gelişmeleri takip etmeye devam edip, atılan önemli adımları sizlerle paylaşacağız.
[1] Jane E. BRODY, Screen Addiction Is Taking a Toll on Children, The New York Times, https://stratus.pnbhs.school.nz/pluginfile.php/20976/mod_resource/content/1/Screen%20Addiction%20Is%20Taking%20a%20Toll%20on%20Children.pdf Erişim Tarihi: 15.02.2022
[2] Chris BUCKLEY, China Tightens Limits for Young Online Gamers and Bans School Night Play, The New York Times, https://www.nytimes.com/2021/08/30/business/media/china-online-games.html Erişim Tarihi: 15.02.2022
[3] Explainer: Why and how China is drastically limiting online gaming for under 18s, Reuters, https://www.reuters.com/world/china/why-how-china-is-drastically-limiting-online-gaming-under-18s-2021-08-31/ Erişim Tarihi: 15.02.2022
[4] Alex LEDSOM, The Mobile Phone Ban In French Schools, One Year On. Would It Work Elsewhere?, Forbes, https://www.forbes.com/sites/alexledsom/2019/08/30/the-mobile-phone-ban-in-french-schools-one-year-on-would-it-work-elsewhere/?sh=7806cf155e70 Erişim Tarihi: 15.02.2022
[5] Children in the Digital Environment, https://www.oecd.org/digital/ieconomy/protecting-children-online.htm Erişim Tarihi: 22.02.2022
[6] Explainer: Why and how China is drastically limiting online gaming for under 18s, Reuters, https://www.reuters.com/world/china/why-how-china-is-drastically-limiting-online-gaming-under-18s-2021-08-31/ Erişim Tarihi: 15.02.2022
[7] Ibid.
[8] Chris BUCKLEY, China Tightens Limits for Young Online Gamers and Bans School Night Play, The New York Times, https://www.nytimes.com/2021/08/30/business/media/china-online-games.html Erişim Tarihi: 15.02.2022
[9] Explainer: Why and how China is drastically limiting online gaming for under 18s, Reuters, https://www.reuters.com/world/china/why-how-china-is-drastically-limiting-online-gaming-under-18s-2021-08-31/ Erişim Tarihi: 15.02.2022
[10] Ibid.
[11] Alex LEDSOM, The Mobile Phone Ban In French Schools, One Year On. Would It Work Elsewhere?, Forbes, https://www.forbes.com/sites/alexledsom/2019/08/30/the-mobile-phone-ban-in-french-schools-one-year-on-would-it-work-elsewhere/?sh=7806cf155e70 Erişim Tarihi: 15.02.2022
[12] https://english.kyodonews.net/news/2020/03/9f1faed0ef01-local-govt-aims-to-tackle-kids-screen-addiction-via-daily-limit.html Erişim Tarihi: 15.02.2022
[13] Julie HOOFT GRAAFLAND, “New technologies and 21st century children: Recent trends and outcomes OECD Education Working Paper No. 179”, 2018, s. 4, https://www.oecd.org/officialdocuments/publicdisplaydocumentpdf/?cote=EDU/WKP%282018%2915&docLanguage=En Erişim Tarihi: 22.02.2022
[14] Children in the Digital Environment, https://www.oecd.org/digital/ieconomy/protecting-children-online.htm Erişim Tarihi: 22.02.2022
[15] Chris BUCKLEY, China Tightens Limits for Young Online Gamers and Bans School Night Play, The New York Times, https://www.nytimes.com/2021/08/30/business/media/china-online-games.html Erişim Tarihi: 15.02.2022
[16] China to ban kids from playing online games for more than three hours per week, CNBC, https://www.cnbc.com/2021/08/30/china-to-ban-kids-from-playing-online-games-for-more-than-three-hours-per-week.html Erişim Tarihi: 15.02.2022
[17] Chris BUCKLEY, China Tightens Limits for Young Online Gamers and Bans School Night Play, The New York Times, https://www.nytimes.com/2021/08/30/business/media/china-online-games.html Erişim Tarihi: 15.02.2022
[18] Explainer: Why and how China is drastically limiting online gaming for under 18s, Reuters, https://www.reuters.com/world/china/why-how-china-is-drastically-limiting-online-gaming-under-18s-2021-08-31/ Erişim Tarihi: 15.02.2022
[19] https://www.yesilay.org.tr/tr/bagimlilik/teknoloji-bagimliligi Erişim Tarihi: 15.02.2022
[20] http://ugurgames.com/ Erişim Tarihi: 15.02.2022
[21] http://www.fulbrightalumni.org.tr/post/doc-dr-yavuz-samur-semineri Erişim Tarihi: 15.02.2022
[22] 22.02.2019 tarihli 30694 sayılı Resmi Gazete: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/02/20190222-4.htm; https://www.haberler.com/bilisim-teknolojileri-bagimliligi-arastirma-13921791-haberi/ Erişim Tarihi: 15.02.2022
[23] https://www5.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem27/yil01/ss214.pdf Erişim Tarihi: 22.02.2022
[24] https://www5.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem27/yil01/ss214.pdf s. 43, Erişim Tarihi: 22.02.2022
[25] https://www.tbmm.gov.tr/Milletvekilleri/UyeGenelKurulKonusmalariDetay?eid=95174 Erişim Tarihi: 15.02.2022
